#9. Khái niệm bản thân (self-concept) và sự lựa chọn (choice)
Đây là bản tin đầu tiên mở màn cho chuỗi bài viết về chương trình Intercultural Trainer Academy mà tôi đang theo học.
Tôi đang học chương trình “The Intercultural Trainer Academy” do InterCultur gGmbH và Constructor University Bremen (Đức) tổ chức. 80 giờ học và thực hành chuyên sâu, kéo dài 1 tháng và chia thành 10 ngày học.
Bài viết hôm nay chia sẻ đến bạn góc nhìn tổng quan về chủ đề Self-concept & Choices — cách chúng ta định nghĩa và xây dựng hình ảnh bản thân; ảnh hưởng của quá trình này nói riêng và yếu tố văn hóa nói chung đến hành vi, sở thích, sự lựa chọn trong mọi khía cạnh trong đời sống.
THỰC HÀNH VIẾT 10 CÂU “TÔI LÀ…”
Học phần này bắt đầu với một hoạt động ngắn mang tên “Tôi là…”. Để thực hành, bạn cần chuẩn bị giấy và bút (hoặc mở một tài liệu trên thiết bị điện tử). Khi đã sẵn sàng, hãy viết ra 10 câu hoàn chỉnh bắt đầu bằng “I am _________________________” (Tôi là _________________________).
Mục tiêu là nghĩ nhanh làm nhanh, dựa vào trực giác để viết ra những thông tin về bản thân, những điều bạn nghĩ đến ngay khi muốn mô tả chính mình. Không có câu trả lời đúng hay sai, quan trọng là thành thật với chính mình ở thời điểm hiện tại.
Bạn có thể viết bằng tiếng Anh, tiếng Việt, tiếng Pháp, tiếng Trung,… hoặc trộn lẫn các thứ tiếng, miễn sao bạn cảm thấy ngôn từ và cách diễn đạt đó giúp bạn thoải mái biểu đạt. Phần thực hành này không nên ngốn của bạn nhiều thời gian, hãy viết thật nhanh! Nếu bạn cần đo lường cụ thể, thì hãy đặt đồng hồ 40 giây nhé.
Mong rằng bạn có đủ thời gian, sự tập trung và thành thật để viết 10 câu về chính mình. Bây giờ đến đoạn “giải đề” đây!
Theo nghiên cứu của Cheek & Cheek (2020), những dòng bạn vừa viết có thể được phân loại thành hai nhóm: nhóm độc lập (independent self) và nhóm phụ thuộc lẫn nhau (interdependent self).
Nếu đa số câu mô tả của bạn có những yếu tố về đặc điểm cá nhân, giá trị và năng lực, thì bạn thiên về nhóm độc lập. Ví dụ: "Tôi là người hướng nội", "Tôi giỏi ăn nói trước đám đông".
Ngược lại, bạn thiên về nhóm phụ thuộc lẫn nhau nếu phần lớn những câu mô tả của bạn làm nổi bật vai trò xã hội, danh tiếng hoặc hình ảnh trước đám đông, hoặc mối liên hệ với người khác và với nhóm xã hội lớn hơn. Ví dụ: “Tôi là con gái của...”, “Tôi là huấn luyện viên của chương trình…”, “Tôi là CEO của công ty…”, "Tôi là người nổi tiếng", "Tôi là lãnh đạo cộng đồng...", "Tôi là người miền Nam".
Vậy rốt cuộc, ý nghĩa của hoạt động này là gì? Biết rằng hiện tại mình nghiêng về nhóm nào nhiều hơn để làm chi?
SƠ ĐỒ KHÁI NIỆM BẢN THÂN & SỰ LỰA CHỌN TRONG BỐI CẢNH LIÊN VĂN HÓA
Mời bạn nhìn vào hai biểu đồ minh họa sự khác biệt của hai nhóm này.
Biểu đồ bên trái khái quát về nhóm độc lập. “Bản thân” được đặt ở vị trí trung tâm, tách biệt với những người xung quanh (gia đình, bạn bè). Ở trong vòng tròn lớn tuy có các nhóm đối tượng thân cận bao quanh, nhưng không chồng chéo lên vùng trung tâm. Ranh giới giữa “bản thân” và các nhóm được phân định rõ ràng.
Ngược lại, biểu đồ mô tả nhóm phụ thuộc lẫn nhau cho thấy phần “bản thân” chồng chéo, hòa trộn với vòng tròn những người thân cận. Để phân định rõ hơn, bạn hãy chú ý đến hai yếu tố: (1) là dấu x; (2) là nét đứt của các vòng tròn. Ranh giới giữa “tôi” và “người khác” trở nên mờ nhạt và có tính linh hoạt. Bên cạnh đó, mối quan hệ giữa “tôi” và những người nằm trong vòng tròn Ingroup cũng khắng khít hơn.
Tuy nhiên, như nhiều giá trị, sở thích, đặc điểm và quy trình văn hóa khác, trong mỗi người tồn tại cả hai nhóm độc lập và phụ thuộc. Chúng không loại trừ hay triệt tiêu nhau. Nếu trong các câu mô tả của bạn có sự pha trộn của hai nhóm, thì điều đó hoàn toàn dễ hiểu. Ở mỗi giai đoạn khác nhau, câu diễn giải của bạn về chính mình cũng có thể thay đổi.
Vì vậy, việc nhận thức bản thân theo hướng độc lập hay phụ thuộc lẫn nhau hỗ trợ bạn làm rõ yếu tố chi phối hành vi và lựa chọn của mình. Ví dụ, một người có xu hướng “độc lập” có thể đưa ra quyết định dựa trên sở thích cá nhân, trong khi người thiên về “phụ thuộc” có thể xem xét mong muốn của người khác hoặc tập thể trước khi ra quyết định.
Khái niệm bản thân cũng chịu ảnh hưởng của văn hóa. Nghiên cứu trên các cá nhân bicultural (hai nền văn hóa) cho thấy nền văn hóa quốc gia, vùng miền, thậm chí cả hoàn cảnh kinh tế xã hội cũng có thể đóng vai trò định hình khái niệm bản thân. Nếu sinh ra và được nuôi dưỡng trong một nền văn hóa đề cao tính cá nhân, thì người ta có thể có xu hướng nhận thức bản thân theo hướng “độc lập” (đa phần ở các nước phương Tây). Tương tự, ở những nền văn hóa coi trọng tập thể, “phụ thuộc lẫn nhau” sẽ là cách nhìn nhận phổ biến hơn.
TẠM KẾT
Để kết lại bản tin hôm nay, tôi muốn giới thiệu đến bạn bài diễn thuyết của Sheena Iyengar về “Nghệ thuật của sự lựa chọn”. Cô ấy đã đưa ra rất nhiều ví dụ về lựa chọn và cách mà mức độ lựa chọn chịu ảnh hưởng bởi văn hóa và khái niệm bản thân.
Hiểu về khái niệm bản thân" là điều quan trọng để chúng ta có thể đưa ra những lựa chọn phù hợp với chính mình; đồng thời, xây dựng các mối quan hệ hiệu quả trong môi trường đa văn hóa, bởi vì cách chúng ta nhìn nhận bản thân có thể ảnh hưởng đến cách chúng ta tương tác với người khác.
Câu hỏi suy ngẫm:
Kiểu nhận thức bản thân nào chi phối bạn nhiều hơn (độc lập hay phụ thuộc lẫn nhau)?
Bạn có thể nhớ những tình huống nào đã nuôi dưỡng kiểu nhận thức này trong bạn?